U istoriji upamćen kao prvi srpski arhiepiskop i tvorac stare srpske književnosti, Sveti Sava se danas obeležava prvenstveno kao školski patron (zaštitnik), ali se njegovo ime neretko povezuje i sa idejom nacionalizma i klerikalizma, a pritom se postavlja pitanje može li jedna sekularna država – a Srbija to jeste – imati pravoslavnog sveca za zvanični školski praznik.
Međutim, i Savindan kao školska slava i Sveti Sava kao simbol srpskog nacionalizma produkt su novog doba, a mnogo je važnije šta je Sveti Sava prethodnih stoleća predstavljao u srpskom narodu i na koji je način bio poštovan.
Mnogo pre nego što će postati školska slava, Sveti Sava je bio zaštitnik stočara i smatrao se vučjim pastirom, jer su mnogi narodni običaji oko Savindana bili vezani za stoku, tačnije za strah da vukovi ne napadnu stoku. Uoči Svetog Save stada se zato nisu smela terati u šumu, a nije se radilo ništa sa sečivom niti su otvarane britve – kako bi i vukovima čeljusti ostale zatvorene! Smatralo se i da tih dana ne treba ništa bojiti u crveno, jer to je boja krvi, pa bi simbolisala pokolj i tako prizvala gladne vukove. U nekim krajevima je u običaj ušao i sedmodnevni post uoči Savindana, radi umoljenja sveca da vukove okrene od stada, što svakako podseća na poštovanje paganskih božanstava koja su bila smatrana zaštitnicima stoke. Očigledno je i u slučaju Savindana samo došlo do zamene božanstva hrišćanskim svetiteljem, dok su se stari običaji uglavnom zadržali bez izmena.
Karakteristično je i verovanje vezano za grmljavinu, jer smatralo se da predstoje događaji važni za zemlju i ceo narod ako na Svetog Savu bude grmelo. Ovo verovanje ovekovečeno je u narodnoj epskoj pesmi Početak bune protiv dahija, gde grmljavina na Savindan najavljuje ustanak protiv Turaka.
Brojne su legende, predanja i pesme o čudesima koje je Sveti Sava činio na putešestvijima po srpskim krajevima, u nekim pričama ne izostaju ni elementi komike (poput one o nadmetanju Svetog Save i đavola), a i bitan podatak iz Savine biografije – da je kao mladi princ odbegao iz dvora i krišom se zamonašio – dobro se uklopio u predanja religiozno-poučnog karaktera.
Ipak, istoriografija još uvek nije odgovorila na pitanje da li se tu zaista radilo o bekstvu, ili je veliki srpski župan Stefan Nemanja svesno poslao svog najmlađeg sina Ratska na Svetu Goru predodređujući ga da se posveti duhovnim i crkvenim pitanjima, bez čega se u to doba nije mogla zamisliti ozbiljna država.
Pretpostavkama o Nemanjinim dalekovidim proračunima ide u prilog docnija Savina delatnost, koja je u mnogome političke prirode, koliko god da je posmatramo kroz prizmu religije i duhovnosti. Osnivanje srpskog manastira Hilandara na Svetoj Gori, stvaranje kulta Svetog Simeona (monaško ime Stefana Nemanje), udaranje temelja srpskom književnom jeziku i prevođenje Zakonopravila, najzad i osamostaljenje Srpske arhiepiskopije – sve je to Sava činio prvenstveno kao mudar političar, dobro odmeravajući i procenjujući od kojeg vladara ili duhovnog poglavara treba tražiti zaštitu i pomoć, s kojom državom i crkvom u datom trenutku treba sarađivati da bi se sopstvena država i crkva ne samo sačuvale, nego i ojačale.
Smrt je Svetog Savu zatekla u Bugarskoj 1237. godine, prilikom povratka iz Jerusalima, pa je najpre sahranjen u bugarskoj prestonici Trnovu, a nakon godinu dana, na inicijativu Savinog sinovca Vladislava, tadašnjeg srpskog kralja, Savine mošti su donesene u Srbiju i sahranjene u manastiru Mileševi, Vladislavljevoj zadužbini.
Tri stoleća docnije, uplašeni da bi kult Svetog Save mogao biti opasan po njihovu vlast, turski okupatori odlučuju da unište Savine mošti, pa ih odnose i spaljuju na jednom brdu nadomak beogradske tvrđave. Iako se Vračar uzima kao mesto spaljivanja Savinih moštiju (iz tog razloga danas upravo tu stoji Hram Svetog Save), veća je verovatnoća da se to desilo na prostoru današnjeg Tašmajdana i da je u XIX veku baš tim povodom bila izgrađena crkvica koju će docnije zameniti Crkva Svetog Marka.
Spaljivanjem Savinih moštiju ne samo da Turci nisu ugasili sećanje na prvog srpskog arhiepiskopa, nego je možda upravo to doprinelo da se kult još više raširi, pa da nakon ponovnog uspostavljanja srpske države Savindan i zvanično postane školska slava. U Kneževini Srbiji je to ustanovljeno januara 1840, dok je u Crnoj Gori Sveti Sava proglašen školskim patronom 1856.
Zanimljivo je da Svetosavskoj himni, iako je već decenijama sastavni deo mnogih proslava, ni do danas nije utvrđen autor. Smatra se da je tekst napisan još u XVII veku, verovatno u fruškogorskim manastirima, mada su kao mogući autori docnije spominjani Pavle Stamatović, Jovan Grigorijević, Vasa Živković, Nikola Begović. Kada je reč o notnim zapisima, tu je stvar jasnija, jer se zna da je verziju za pevanje prvi načinio Kornelije Stanković, a da su nakon toga svoje verzije načinili Stevan Stojanović Mokranjac i Davorin Jenko.
Već uzdignut na nivo nedodirljivog kulta, proglašen zaštitnikom srpskih škola, uz to u nacionalističkim krugovima redovno istican kao stub srpske duhovnosti, Sveti Sava je kao takav zasmetao novouspostavljenoj komunističkoj vlasti, te je 1945. zabranjena proslava Savindana u školama, što se i moglo očekivati ako se znalo da će novim ustavom biti sprovedena sekularizacija, a crkva definitivno odvojena od države. (Ipak je Sveti Sava obeležen u srpskim školama i 27. januara 1945, a postoje podaci da je održana svečanost i u Narodnoj skupštini, i to u prisustvu sveštenih lica.)
Godine 1990. skinuta je zabrana, pa je Sveti Sava počeo iznova da se praznuje i obeležava u školama širom Srbije. Ipak, kao što je već rečeno, u strogo zakonskom pogledu pomalo je paradoksalno da pravoslavni svetac bude zaštitnik svih škola u Srbiji (u kojima, dakle, ima i dece drugih veroispovesti). Sa druge strane, Srbija kao država ima pravo da poštuje tradiciju i da kao školskog patrona ističe tvorca stare srpske književnosti, bez obzira na to što se radi o monahu i docnijem poglavaru Srpske pravoslavne crkve.
I mnoge druge države takođe su sekularne, pa se Božić, Uskrs i drugi blagdani ipak smatraju državnim praznicima, a na zastavama i grbovima još uvek se vijore stari krstovi ili sveci-zaštitnici određenog grada ili područja. Zato ponekad religijsko nasleđe treba prihvatiti prvenstveno kao tradiciju, a ne kao vid nametnutog klerikalizma.
Ime i delo Svetoga Save u jednom je periodu bilo previše isticano i steklo je epitet nacionalizma, da bi u narednom periodu bilo skrajnuto pod izgovorom sekularizacije i suzbijanja nacionalizma, pa bi sada, u novim uslovima, valjalo to uskladiti i Svetog Savu obeležavati i poštovati zato što je sastavni i neizaobilazni deo tradicije i istorije, a bez uplitanja klerikalizma, nacionalizma i dnevne politike.
Autor: Dušan Milijić
Na fotografiji je detalj slike Uroša Predića „Sveti Sava blagosilja Srpčad“.
