Kolona partizana na platnu, kip prkosnog revolucionara, siva betonska višespratnica – treba li takva ostvarenja danas ceniti kao dela umetničke vrednosti ili ih okarakterisati kao obično sredstvo propagande jedne prevaziđene epohe?
Kad se govori o umetnosti socijalističke Jugoslavije, obično se polazi od predrasude da je režim sputavao svaki slobodniji vid stvaranja, a da je sa druge strane jedino socijalistički realizam bio nametan kao najbolji umetnički stil. Takva predrasuda ima osnova u činjenici da su mnogi zaista vrsni umetnici nakon 1945. bili sputavani, zabranjivani, često i hapšeni, te su ponekad i samovoljno prestajali sa radom unapred znajući šta ih čeka, a time je jugoslovenska umetnost dosta izgubila i čak je neko vreme zaostajala za umetnošću međuratnog perioda. Međutim, niti je jugoslovenska umetnost nestala zato što su pojedini stvaraoci bili sputavani, niti je socijalistički realizam bio jedini pravac koji je u tim vremenima opstao, niti su novi umetnici morali da se strogo pridržavaju pravila i instrukcija koje je diktirao politički vrh.
Socijalistički realizam je nakon 1945. ušao u sve grane umetnosti, negde se ipoljavao više, negde manje, ali je najvidljiviji bio, i veoma se dugo zadržao, u vajarstvu i arhitekturi, svakako ne bez razloga, jer su upravo preko monumentalnih spomenika i betonskih stambenih blokova novi vlastodršci pokazivali svoju moć i učvršćivali kult revolucije koja ih je dovela na vlast.
Nije zanemarljiv ni uticaj socrealizma na slikarstvo, gde se ističu radovi Đorđa Andrejevića Kuna (Kolona, Svedoci užasa, No pasaran, Izgradnja), Ismeta Mujezinovića (Najmlađi za slobodu), Zlatka Price (Streljanje), Eda Murtića (Iz zbega), Đurđa Teodorovića (Sutjeska), ali će veliki korak napred doći već 1953. osnivanjem grupe MEDIALA, u okviru koje stvaraju i svoje radove izlažu Olja Ivanjicki, Ljuba Popović, Leonid Šejka, Dado Đurić, Miro Glavurtić... Već u tom periodu nema govora o dominaciji socijalističkog realizma u slikarstvu, štaviše može se govoriti i o disidentstvu i opozicionarstvu nekih likovnih umetnika, pomenimo samo slučaj Miće Popovića.
Sasvim je druga priča vajarstvo nove Jugoslavije, za koje bismo mogli reći da je rođeno upravo tamo gde i dotična država – u Jajcu, novembra 1943. Salu u kojoj je održano Drugo zasedanje AVNOJ-a krasila je bista Josipa Broza Tita, koju je u mesecima pred zasedanje izradio već proslavljeni vajar Antun Augustinčić. Nakon oslobođenja, Augustinčić će načiniti verovatno najpoznatiju skulpturu tog vremena, koja će biti postavljena pored maršalove rodne kuće u Kumrovcu, a onda će uslediti kopije i kopije, jer će takav zamišljeni Tito (zvanični naziv skulpture bio je Maršal Tito) biti izliven još četrdesetak puta za trgove, parkove, spomen-komplekse i institucije širom Jugoslavije.
Pored toga, Augustinčić je izradio još čitav niz spomenika posvećenih revoluciji, neki od njih su Spomenik borcima Crvene armije na groblju oslobodilaca Beograda, Spomenik palim Krajišnicima kod Banjaluke, spomenik sa karakterističnim nazivom „Tuđe nećemo – svoje ne damo“ na ostrvu Visu, Spomenik ustanku u Sisku, dva identična spomenika „Nošenje ranjenika“ u Zagrebu i Beogradu, a treba spomenuti da su radovi čuvenog hrvatskog vajara postavljeni i u inostranstvu, i to na vrlo značajnim mestima, poput Međunarodnog ureda za rad u Ženevi (Bronzani lik rudara) i Ujedinjenim nacijama u Njurorku (Spomenik mira).
Da se socijalistička tematika ne mora uvek predstavljati socrealizmom pokazao je Vojin Bakić koristeći u svom radu kubizam i apstrakciju. U pogledu primene kubizma karakterističan je Spomenik Stjepanu Filipoviću (Valjevo), gde je autor kroz lik prkosnog narodnog heroja simbolično izrazio sav bunt revolucije, dok se kao najbolji primer apstrakcije ističe Spomenik pobedi naroda Slavonije, izrađen od nerđajućeg čelika i visok 30 metara, sa predstavom širokih krila koja pružaju otpor svim vetrovima i nedaćama. Nažalost, ova monumentalna skulptura (verovatno najveća skulptura apstraktnog stila na svetu) porušena je tokom rata u Hrvatskoj kao jedan neželjen i omrznut simbol komunističkog režima, a koliko je i sâm spomenik bio prkosan svedoči činjenica što je porušen tek nakon devetog miniranja!
U obeležavanje Narodnooslobodilačke borbe uključio se i stari vajar akademik Sreten Stojanović čuvenim ostvarenjem Sloboda na Iriškom vencu, a veliki trag ostavio je i predstavnik mlađe generacije, u svetu veoma cenjeni Dušan Džamonja, koji je prvenstveno ostao upamćen po spomenicima na Kozari i na Moslavini.
Kad se govori o spomen-obeležjima posvećenim Narodnooslobodilačkoj borbi, nezaobilazno je i ime Bogdana Bogdanovića, bez čijih se dela prosto ne može zamisliti posleratna Jugoslavija, pa će dovoljno biti ako navedemo Kameni cvet u Jasenovcu, Partizansko groblje u Mostaru, Slobodište u Kruševcu, Spomenik srpskim i albanskim partizanima u Kosovskoj Mitrovici, Spomenik palim borcima u Prilepu... Za Bogdanovića se često ističe da je bio individualista, te da nije podpadao ni pod čiji uticaj, a njegovi radovi deluju svevremeno premda se zna da su neraskidivo vezani za jednu konkretnu ideologiju.
Ako bi za neku umetnost bila opravdana tvrdnja o socrealizmu kao dominantnom pravcu, to je onda arhitektura, čiji su predstavnici mnogo doslednije nego vajari i slikari pratili tendencije koje je Sovjetski Savez postavio u međuratnom periodu i docnije ih nametnuo svim zemljama komunističke orijentacije. Ipak, treba istaći da je prvobitni socrealizam vremenom zamenjen brutalizmom, ali iako taj novi stil izvorno dolazi sa Zapada, u mnogome je fizički sličan socrealizmu, tako da su se dve struje sada idealno uklopile i dopunile, pa često nije lako ni razgraničiti da li građevina pripada jednom ili drugom stilu.
Čitavi stambeni kompleksi Novog Beograda predstavljaju verovatno najbolji primer socrealizma kao državnog projekta. Ipak, Novi Beograd ne čine samo stambeni blokovi, nego i brojna druga ostvarenja, poput nekadašnjeg Saveznog izvršnog veća, čiju je izgradnju odmah nakon Drugog svetskog rata osmislio tim zagrebačkih arhitekata, a docnije nastavio beogradski arhitekt Mihajlo Janković, zaslužan takođe i za projektovanje višespratnice u kojoj je nekada bio smešten Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije (danas Poslovni centar „Ušće“).
Brutalistički stil ogleda se najbolje na čuvenoj beogradskoj Zapadnoj kapiji, koja je projekat arhitekte Mihajla Mitrovića, dok starim Beogradom i dalje dominira moderni oblakoder poznat kao Beograđanka, inače delo arhitekte Branka Pešića.
Arhitektonska ostvarenja tog vremena danas su možda najbolji svedoci i najefikasnije nasleđe jedne iščezle ideologije. Spomenici su lako mogli biti sklonjeni, uništeni i zaboravljeni, portreti boraca i udarnika bez problema su skidani sa kancelarijskih zidova i odnošeni u podrume, ali betonski oblakoderi nikako se nisu mogli ukloniti. Jedino je šteta što se mnogi od njih nisu mogli ni restaurirati, pa ih je zub vremena pretvorio u ruglo, što je sigurno doprinelo da arhitektura komunističke epohe još više bude omrznuta.
Nije sporno da to jeste bila umetnost u službi ideologije, ali ipak je to i dalje umetnost, jer sva ta ulja na platnu sa partizanskim kolonama, hrabrim majkama i ranjenim borcima, sva ta čelična ptičja krila i idealizovani likovi revolucionara, najzad i tolike sive višespratnice – sve je to nastalo kao plod originalnih ideja i vrednog rada vrhunskih umetnika i stručnjaka.
Autor: Dušan Milijić
Fotografija: Đorđe Andrejević Kun, „Kolona“