Dva idola – naslov je jednog manje-više zaboravljenog srpskog romana iz sredine XIX veka, a iza takvog naslova kriju se neprikosnovene vrednosti romantizma kao opšteg pokreta: te su vrednosti bile nacija i žena, a dominantna osećanja – patriotizam i ljubav, najčešće baš tim redosledom.
Hronološki gledano, romantizam je, nakon odavno prohujale renesanse, prvi i verovatno jedini pokret koji se, bar na evropskom prostoru, može istovremeno okarakterisati i kao umetnički, i kao kulturni, pa i kao politički, s obzirom na to da se javlja u vremenu buđenja nacionalne svesti mnogih evropskih naroda i početaka borbe protiv viševekovnih okupatora.
Kolevkama romantizma smatraju se Nemačka i Britanija, gde se već krajem XVIII veka javlja reakcija na klasicizam, ali će romantizam svoj zenit dostići tokom prve tri decenije XIX veka, kada se racionalizam zamenjuje iracionalizmom, kada se lična osećanja stavljaju ispred bilo kakvih normi i konvencija, a inspiracija više ne traži u antičkoj umetnosti, nego u istoriji sopstvene zemlje ili neotkrivenoj usmenoj književnosti onih naroda koji su se tada smatrali egzotičnim.
Već se u delima Nova Eloiza i Ispovesti francuskog filozofa Žan-Žaka Rusoa naziru tendencije književnog romantizma, jer u prvi plan izbijaju ljubav i osećajnost, a kako se pisci budu sve više oslobađali tradicionalnih žanrovskih konvencija, kako sve više bude istican subjektivni doživljaj nacije i voljene žene (koja u umetnosti dostiže nivo božanstva), kako bude pesnik (lirski subjekat) sve više bio u središtu ambijenta (a pritom bi i taj ambijent bio podređen pesnikovim osećanjima) – čak dotle da sebe vidi kao pobunjenog titana Prometeja i nocioca svetskog bola – tako će ovaj umetnički metod sve više uzimati maha i postati ne samo opšti pokret kod većine naroda, nego i način života.
Naravno da treba razlikovati romantizam kao metod, koji se može pratiti od antike pa sve do današnjih dana, od romantizma kao pokreta, koji se vezuje za jednu određenu epohu ljudskog stvaralaštva, a o čijem značaju, naročito u književnosti, dovoljno govore imena i dela koja se uzimaju kao predstavnici.
Romantizam su u englesku književnost uveli Semjuel Tejlor Kolridž i Vilijam Vordsvort, te tako utrli put novoj generaciji, kojoj su pripadali pesnici Persi Šeli i Džon Kits, ali je najjači uticaj na ostale evropske romantičare izvršio Džordž Gordon, poznatiji kao lord Bajron, svojim lirsko-epskim spevom Putovanje Čajlda Harolda. Uz engleske romantičare uglavnom se pominje i škotski pisac Volter Skot, autor istorijskog romana Ajvanho, što je još jedan primer traženja inspiracije u povesti i tradiciji sopstvene zemlje.
U francuskom romantizmu veliki su trag ostavili Fransoa Rene de Šatobrijan, Alfons de Lamartin, Alfred de Vinji, ali su i danas široj publici najomiljeniji pisci Viktor Igo sa svojim romanima Bogorodičina crkva u Parizu i Jadnici, kao i Aleksandar Dima Otac zahvaljujući romanima Tri musketara i Grof Monte Kristo.
Američkom romantizmu pripada filozof Ralf Voldo Emerson, najznačajnija ličnost američkog intelektualnog života u XIX veku, dok je kod publike najviše uspeha imao pisac Edgar Alan Po, čije su kratke priče strave i užasa postale nezaobilazno štivo za sve ljubitelje književnog horora.
U ruskom romantizmu Aleksandar Puškin i njegov roman u stihovima Evgenije Onjegin imaju sličan značaj kao i Bajronov Čajld Harold u zapadnoj Evropi, a za razvoj ruske književnosti značajan je i roman Junak našeg doba, čiji je autor Mihail Ljermontov.
Nemačku romantičarku književnost, koja je verovatno najznačajnija u kontekstu uticaja na okolne narode, svojim su stvaralaštvom do vrhunca doveli otac kulturnog nacionalizma Herder, zatim pesnici Hajnrih Hajne i Fridrih Šiler, a i sâm Johan Volfgang Gete može se smatrati romantičarom na osnovu nekih segmenata svog stvaralaštva, te se otuda i čuvena drama Faust uglavnom posmatra kao romantičarsko delo.
Nemački romantizam nesumnjivo je uticao i na razvoj književnog romantizma kod Srba, tim pre što je Vuk Stefanović Karadžić imao prilike da lično upozna Getea, ali i da na primeru nemačke folkloristike, čiji su najznačajniji predstavnici braća Vilhelm i Jakob Grim, pronađe prave uzore za sopstveni rad na sakupljanju narodnih umotvorina.
Upravo će u Vukovim zbirkama mnogi docniji srpski romantičari nalaziti inspiraciju, te na osnovu dobro poznatih epsko-istorijskih motiva pisati nova dela, neretko i podilazeći publici koja je u tom periodu bila više nego ikada opijena nacionalnim poletom (zahvaljujući sticanju srpske autonomije u okviru Turskog carstva i revoluciji 1848. u Vojvodini).
I Branko Radičević, prvi značajni srpski romantičar, bio je blizak Vukov saradnik, te se njegove Pesme iz 1847. godine uzimaju ne samo kao prva zbirka srpskog romantizma, nego i kao veliki korak u afirmaciji Vukovog jezika i pravopisa.
U narednoj generaciji romantičara najviše su se istakli Đura Jakšić sa svojim patriotskim pesmama i istorijskim dramama, Jovan Jovanović Zmaj sa svojim ljubavnim, satiričnim i dečjim pesmama, Laza Kostić sa svojim patriotskim i ljubavnim pesmama, ali i istorijsko-epskim dramama (Maksim Crnojević, Pera Segedinac), kao i Kosta Trifković, uglavnom poznat kao autor komedije Izbiračica.
Spisak značajnih srpskih romantičara uglavnom se svodi na pet-šest imena, i to ne bez razloga, jer ostali stvaraoci ovog perioda ipak nisu uspeli dostići onaj umetnički nivo kojim bi u istoriji srpske književnosti zaslužili vidna mesta, nego su pisali, pre svega, za popularnost u aktuelnom trenutku, tako da širem auditorijumu danas gotovo ništa ne znače imena Joksima Novića, Jovana Sundečića, Stevana Vladislava Kaćanskog, Vladimira Vasića, Jovana Grčića Milenka, Damjana Pavlovića, Milorada Popovića Šapčanina, pa čak ni ime Matije Bana, koji je u zenitu svog dramskog stvaralaštva bio toliko uspešan da je smatran srpskim Šekspirom, a malo je poznato da se i crnogorski knez (docnije kralj) Nikola Petrović Njegoš jedno vreme uspešno ogledao kao pisac istorijskih drama i patriotskih pesama.
Zaboravljen je i Bogoboj Atanacković, autor najznačajnijeg srpskog romantičarskog romana Dva idola, a pesnikinje Milica Stojadinović Srpkinja i Draga Dejanović uglavnom se pominju kao prvi značajni ženski stvaraoci u srpskom pesništvu, dok se o samoj njihovoj poeziji gotovo ništa ne zna.
Zanimljivo je da se dramski spev Gorski vijenac često uzima kao najbolji primer srpske romantičarske književnosti, ali da se ime njegovog autora ne nalazi na spisku značajnih romantičarskih pesnika. To je otuda što se vladika Petar II Petrović Njegoš uglavnom svrstava u prethodni književni period, koji se uslovno naziva predromantizmom, jer se Njegošev pesnički rad dobrim delom oslanja na tradiciju klasicizma.
Nije čudno što se dva potpuno različita žanra, kakvi su bili klasicizam i romantizam, mogu naći u stvaralaštvu jednog pesnika, jer razvoj srpske književnosti vidno je kasnio za drugim evropskim književnostima, pa se dešavalo da pisci istovremeno budu pod uticajem više različitih žanrova.(Otuda ponekad nije lako razvrstati srpske pisce strogo prema književnim pravcima. Tako bi se, na primer, predromantičari Jovan Ilić i Ljubomir Nenadović mogli svrstati u romantizam, a realista Stefan Mitrov Ljubiša mogao bi se smatrati i romantičarom – u zavisnosti od toga koji se segment njihovog književnog rada stavi u prvi plan.)
I pored mnogih nedostataka, činjenica je da romantizam kod Srba ima isti onakav značaj kakav ima u istoriji drugih naroda, ako ne i veći, jer se pojavio i trajao u vreme presudnih nacionalnih, političkih i kulturnih zbivanja, tako da se bez ovog pokreta ne može zamisliti ni umetnost ni način života u XIX veku.
Dovoljno je samo spomenuti da bez srpskog romantizma ne bi bilo Brankovog Đačkog rastanka, Jakšićeve Otadžbine, Zmajevih Đulića, pa ni pesme koja se smatra jednom od najlepših u srpskoj književnosti ikada, a to je Kostićeva Santa Maria della Salute.
Autor: Dušan Milijić
Slika: Brod Smeli vuku na dok, V. Tarner