foto: Sketchepedia
Ovogodišnje, 68. izdanje izbora za pjesmu Evrovizije, posle duge i čak i za ovo takmičenje naročito skandalozne sezone, završeno je pobjedom Švajcarske sa pjesmom The Code, koju izvodi Nemo. Za desetine ili čak stotine miliona gledalaca koji su prema očekivanjima EBU (European Broadcasting Union ili Evropska radiodifuzna uija[1]) pratili finalni prenos, ali ne i medijsko izvještavanje o takmičenju, kontroverze koje su pratile ovogodišnje izdanje iza kulisa skoro da su bile neprimjetne. U areni švedskog grada Malme, „show must go on“. Naravno, ako se izuzmu do sada nezabilježeni gafovi - glasno zviždanje publike na račun izvršnog predsjednika i supervizora takmičenja EBU Martina Esterdala u više navrata, pored ne previše tople dobrodošlice iste te publike za predstavnicu Izraela.
Bez obzira na svojski trud organizatora da se sve nepravilnosti što efikasnije prikriju, prilično opipljivu tenziju između učesnika i organizatora nije moguće ne primjetiti ako se makar malo zagrebe ispod površine. Odluke EBU i domaćina ovogodišnjeg izdanja, švedske javne televizije SVT, kao i njihova komunikacija sa javnosti, učestvujućim delegacijama i samim izvođačima, govore o manifestaciji koja polako puca po šavovima i organizazatorima satjeranim u ćošak zahvaljujući nekonzistentnom sprovođenju vlastitih pravila. Naime, kako EBU uporno insistira – Evrovizija „nije političko takmičenje“.
Ovo zvuči prilično smješno ako se uzme u obzir da je u pitanju takmičenje u kome nacionalne televizije šalju delegacije koje predstavljaju svoje zemlje, a sam prenos uključuje i paradu učesnika sa zastavama. Pored više nego jasnih političkih implikacija bilo kog nadmetanja država, politička priroda Evrovizije oslikava se i u pravcu vođenja samog takmičenja, postavljanja kriterijuma kvaliteta prema kojima se nastupima zadaju brojčane vrijednosti, ali i prioritizacije odnosa sa jednim akterima u odnosu na druge. Pravila samog takmičenja koja itekako sadrže idređenu političku agendu se tako uzimaju zdravo za gotovo na osnovu toga što su već dugo na snazi do te mjere da takmičenje bez njih nije moguće zamisliti.
Tako 5 najvećih nacionalnih televizija čine tkzv. „Big 5“ grupu zemalja, čiji se takmičari automatski plasiraju u finale na osnovu toga što daju najveće finansijske donacije neophodne za funkcionisanje događaja (u pitanju su Velika Britanija, Francuska, Italija, Španija i Njemačka). Nadzorna grupa EBU koja se sastoji od 11 članova, uglavnom ima jednog ili nijednog člana iz istočne i jugoistočne Evrope – od 2023. u ime Hrvatske, član je Tomislav Štengl. Na mjestu izvršnog producenta prije gore pomenutog, izviždanog Šveđanina, Esterdala tokom 67 od 68 godina takmičenja, su bili samo sjeverni i zapadni Evropljani, sa jedinim izuzetkom u periodu od 1964. do 1965. kada je ovaj posao obavljao Miroslav Vilček iz Jugoslavije.
Takođe, trenutni sistem glasanja u kome se konačni skor dobija sabiranjem bodova nacionalnih stručnih žirija i glasova publike, je u kontekstu istorije takmičenje relativno nova izmjena. U samim začecima Evrovizije, glasao je samo žiri, jer za bilo kakvo drugo glasanje nisu postojali tehnički kapaciteti. To se 1980. godine promijenjeno, isprobavanjem dodavanja i televotinga, dok je od 2003. do 2008. korišteno samo glasanje publike. Kombinovano glasanje je ponovo uvedeno 2009, nakon što su se delegacije zapadnih zemalja žalile na navodno „blokovsko glasanje“ istočnih i balkanskih zemalja, aludirajući na navodnu nepravednost konačnih rezultata. Tadašnji BBC-jev komentator Terry Wogan je čak zbog navedenog dao ostavku, tvrdeći da je zapad „dobio hladni rat, a izgubio Evroviziju“. Požalio se i na „slab“ rezultat Velike Britanije od 19 poena od gledalaca, koji će, u urnebesnom preokretu, nakon vraćanja žirija, za predstavnike ove zemlje postati misaona imenica.
Promjena nije nužno prekinula blokovsko glasanje, ali je bila prilično efikasna u spriječavanju i najmanje mogućnosti pobjede zemalja iz ovog regiona. One i dalje dovoljno često dobijaju visoke skorove na glasanju publike, ali i skoro bez izuzetka značajno slabije skorove žirija. Od 2009, jedina istočnoevropska pobjednica je Ukrajina, koja odnosi dvije pobjede i oba puta to uspijeva zahvaljujući drastično većem televoting skoru (323 boda publike naspram 211 od žirija 2016. godine i čak 439 bodova publike naspram 192 bodova žirija 2022).
Pored toga, insistiranje organizatora na navodnoj apolitičnosti naročito je intenzivno u godinama obilježenim oružanim konfliktom. U pozadini evrovizijske sezone koja je počela objavljivanjem prvog takmičara u avgustu 2023. godine, dešavaju se propalestinski protesti na zapadnoevropskim i sjevernoameričkim univerzitetima, ali i protivljenje velikog broja švedskih muzičara, uključujući i nekadašnje takmičare, učešću Izraela na takmičenju. Situacija kulminira protestima u gradu domaćinu Malmeu, tokom kojih su hiljade okupljenih zahtijevali isključenje ove zemlje. Za vrijeme svih ovih dešavanja, EBU insistira na apolitičnosti takmičenja, naglašavajući stav da zauzimanje strana u međunarodnim konfliktima nije njihova nadležnost. Ovo bi možda bilo smisleno, da je istinito u kontekstu istorije takmičenja.
Nakon napada na Ukrajinu 2022. godine, Rusija biva izbačena iz takmičenja na inicijativu više članica EBU, u solidarnosti sa Ukrajinom. Konteksta radi, Južna Afrika je, podržana od nekoliko zemalja uključujući Egipat i Kolumbiju, pokrenula tužbu protiv Izraela na Međunarodnom sudu pravde za napade na pojas Gaze. Istovremeno, Ujedinjene Nacije su proglasile kontinuirano bombardovanje pojasa Gaze i spriječavanje protoka namirnica i medicinske pomoći od strane izraelske vojske humanitarnom katastrofom, dok je specijalna reporterka UN-a Francesca Albanese u martu navela da postoje „razumni osnovi“ da se govori o genocidu. Za vrijeme održavanja finala Evrovizije, Izrael je lansirao najnoviji napad na grad Rafah – enklavu na jugu Gazinog pojasa, blizu egipatske granice, u koji je prema nekim procjenama preko 300,000 ljudi prethodno izbjeglo sa sjevera.
Prva numera koju je Izrael poslao na godišnje zvala se „October Rain“, jasno aludirajući na napad Hamasa na Izrael u oktobru 2023. godine, i kulminirala je izrazom i divljenja izraelskoj vojsci. Ova numera je odbijena od strane organizatora uz obrazloženje da krši pravila takmičenja koja zabranjuju „politički sadržaj“, nakon čega je pjesma izraleskoj televiziji KAN vraćana na doradu barem još dva puta, prije nego što su organizatori odlučili da je prikladna. Očigledne aluzije na događaje i političke aktere su izbačene, ali su podtekst, melodija i čak i šema rime ostali netaknuti. Nova numera se zove Hurricane, a strofa glasi“ „Someone stole the moon tonight, took my light, everything is black and white, who's the fool who told you boys don't cry?“
Bjelorusija je iz suspendovana na „neodređeno“ 2021. godine, kada su organizatori takmičenja procjenili da su u poslali numeru sa političkim tekstom. Delegaciji je data jedna šansa da pjesmu promijene. Predstavnici Islanda su 2019. kažnjeni iznosom od 5,000 evra od strane EBU, nakon što su za vrijeme prenosa takmičenja u Tel Avivu pokazali palestinsku zastavu, koja je i ove godine zabranjena u areni. Zabranjene su i sve zastave osim onih zemalja koje ove godine učestvuju, uključujući i zastavu EU, u potezu koji je izazvao kritike predsjednice Evropske Komisije, Ursule van der Leyen.
Za vrijeme samog takmičenja za pjesmu Evrovizije 2024, nekoliko zemalja učensnica navodno su uputile pritužbe organizatorima žaleći se na navodno „uznemiravanje“ od strane delegacije Izraela. U, kako tvrdi EBU, nevezanom dramskom raspletu, predstavnik Holandije je bio diskvalifikovan i spriječen da učestvuju u finalu, zbog navodnog „verbalnog“ okršaja sa neimenovanom fotografkinjom, nakon što se EBU službeno pozvala na svoju „nultu toleranciju na nasilje“.
Na kraju balade, svih provjerenih i neprovjerenih navoda i u potpunosti netransparentne komunikacije organizatora, spekulacije i teoretisanja nemaju previše smisla. Ostaje samo pitanje: koja je svrha Evrovizije u kontekstu Evrope danas? Za ljubitelje ovog takmičenja, Evrovizija predstavlja praznik kreativnosti i različitosti, platformu za afirmaciju izvođača iz cijele Evrope i za popularizaciju jezika i nacionalnih kultura i tradicija koje su manje zastupljene u evropskom medijskom prostoru. U periodu 2000ih su zemlje kao Estonija, Letonija, Turska, Ukrajina, Grčka, Finska, Srbija i Rusija zabilježile svoje prve pobjede, implicirajući da među Evropljanima postoji interes za različite melose i jezike, kao i da istočne i jugoistočne kulture mogu da pariraju svojim zapadnim i sjevernim parnjacima, dobiju svojih 5 minuta da se predstave onako kako smatraju da je adekvatno i za to budu prepoznate.
U tom smislu, ne bi bilo prikladno idealizovati nekadašnju Evroviziju, koja ne samo da je imala svojih unikatnih izazova, nego je suštinski imala iste fundamentalne problema kao i današnja. Oni su se iskristalisali u dekadi 2020-ih, zahvaljujući dostupnosti informacija na internetu, kao i promjenama gledalačkih navika i izazovima nacionalnih televizija da odgovore na nove potrebe mladih ljudi, koji se više ne oslanjaju na njih, niti da predstave njihove stavove i interese, niti da im obezbijede nepristrasne informacije. Od uvođenja kombinovanog glasanja, imali smo samo 2 pobjednika na nacionalnim jezicima, tj. jezicima koji nisu engleski, a i ti jezici su italijanski i portugalski – popularni romanski jezici sa velikim brojem govornika koje, ruku na srce, duguju evropskom kolonijalizmu.
U tom periodu, samo jedan pobjednik žirija dolazi iz istočne ili jugoistočne Evrope – Sjeverna Makedonija 2019. godine, dok sve ostale visoke rezultate ove zemlje duguju glasanju publike. Srbija, primjera radi, u prosjeku dobija 40% manje poena od publike nego od žirija. U ovogodišnjem takmičenju, predstavnik Hrvatske dobija 337 poena publike, naspram 210 glasova žirija, što je je zajedno šesti najveći skor u istoriji takmičenja, zasluživši time drugo mjesto u konačnom plasmanu. To je i druga godina za redom u kome pobjednik publike zauzima drugo mjesto, s tim da je u 2023. godini predstavnik Finske pretendovao na pobjedu sa pjesmom na maternjem jeziku.
Događaji iza kulisa ali i na sceni ovog takmičenja naravno reflektuju političku situaciju „stvarnog svijeta“. Izbori koje prave nacionalne televizije povodom toga ko ih predstavlja, ali i odgovor samog takmičenja i gledalaca na njih, samo su odraz evropske kulturne politike i multilateralnih odnosa zemalja učesnica, ali i njihovih odnosa ne samo političke i diplomatske, nego i meke moći. Ovi ishodi, htjeli to mi ili ne, odražavaju i stavove i interese samih gledalaca, koji, uprkos negovodanju BBC, sasvim očekivano imaju najveći stepen identifikacije i kulturnog razumijevanja sa pjesmama susjednih zemalja.
Ipak, sve ovo ne znači da je sama ideja Evrovizije kao takmičenja koje preko kulture i umjetnosti spaja ljude, pogrešna ili naivna. To samo znači da ovaj ideal trenutno nije nužno na vrhu liste prioriteta samog takmičenja, koje odbija da prihvati inherentnu političku prirodu i same Evrovizije kao i kulture i kulturnog identiteta u opštem smislu. Umjetnost ne nastaje u vakuumu, već u kontekstu političkih i ekonomskih uslova jedne zemlje. Konstraktina numera na srpskom jeziku, In Corpore Sano bila je odlično prihvaćena od strane evropske publike, iako je vjerovatno jedino i mogla nastati u zemlji u tranziciji, u kojoj su umjetnici kao radnici i ekonomski akteri zapeli između očekivanja zasnovanih na decenijama socijalističkih socijalnih politika i novih kapitalističkih shvatanja umjetnika isključivo kroz njihov komercijalni autput. Umjetnost takođe nosi implicitne i eksplicitne političke poruke, čije postojanje ne zavisi niti od namjere autora, niti od toga koliko smo spremni da ih osvjestimo.
Reakcija publike na takmičenje i rezultate istog takođe je više nego politička. Razočarani i revoltirani fanovi čiji favoriti nisu ove godine pobjedili, vrlo lako posežu sa homofobnim i transfobnim izjavama na račun švicarskog izvođača koji se deklariše kao nebinarna, tj. rodno neutralna osoba. Uprkos očiglednim vokalnim, izvođačkim i umjetničkim talentima pokazanim u pobjedničkom performansu, ali i insistiranja same Evrovizije na navodnom podržavanju svih vrsta različitosti i solidarnosti sa LGBT+ zajednicom, svaki razočaravaući rezultat postaje povod za govor mržnje i teoretisanje o navodnoj zavjeri protiv tradicionalnih vrijednosti. Regionalni gledaoci razočarani drugim mjestom Hrvatske, rijeđe govore o prilično upitnoj istoriji glasanja žirija koji potencijalno implicira predrasude protiv određenih muzičkih žanrova, zemalja pa čak i grupa jezika, a češće dolaze do zaključka da bi hrvatski predstavnik pobjedio „da se deklarisao kao pripadnik LGBT zajednice“. To je posebno sumanuto kada se uzme u obzir da istorija Dore, hrvatskog nacionalnog izbora, indicira da u tom slučaju ne bi bio ni izabran. Pored toga, u samom takmičenju za pjesmu Evrovizije učestvuju zemlje poznate po svojim izuzetno homofobnim politikama i diskriminaciji koja je kodifikovana i u njihove zakone.
Šta je rješenje? Sve navedeno ne znači da Evrovizija u svojoj suštini nema budućnost, već da u trenutnoj iteraciji ne može da odgovori na potrebe svih prema kojima ima obaveze. Rad EBU i samo takmičenje finansirani su od strane poreskih obveznika zemalja čije nacionalne televizije plaćaju troškove učešća, dok se glasanje publike tokom takmičenja naplaćuje po tarifama koje svake godine rastu. Samo takmičenje porastom produkcijskih mogućnosti i popularnosti, a samim tim i potražnje publike, postaje sve skuplje i kompleksnije, stavljajući manje i/ili siromašnije zemlje u automatski nepovoljan položaj za to da budu zemlje domaćini.
Ipak, ove zemlje, uključujući Srbiju, su te koje najviše dobijaju od ovog takmičenja i mogle bi najviše izgubiti njegovim propadanjem. Ovo su zemlje koje, za razliku od velikih evropskih zemalja sa globalno poznatom kulturom i kulturnim industrijama koje su dio svih globalnih tokova kapitala, nemaju priliku da se prikažu na ovolikoj sceni. Umjetnici iz ovih država, bez obzira na konačne kvantitativne rezultate, iz svega izlaze kao najveći pobjednici, budući da dobijaju priliku da se višemilionskom auditorijumu predstave svojom muzikom, ali i kao ličnosti. Tako je gorepomenuti Baby Lasagna u svom učešću pokazao otvorenost i poštovanje prema drugim učesnicima i nije svojim ponašanjem ni na koji način dao da znanja vrijeđanje drugih učesnika na identitetskoj osnovi bio dobrodošao način branjenja njegove časti.
U konačnici, potencijal ovog takmičenja da bude pozitivna sila u savremenoj evropskoj istoriji je nemjerljiv, ali i u velikoj mjeri neiskorišten. Konačno, stavovi i ponašanja organizacije zadužene da predstavlje interese svih svojih članova, imaju i više nego očiglednu političku poruku. Insitiranje na apolitičnosti samo je po sebi politički stav, naročito kada su izjave nekoherentne sa postupcima. Što prije ovo bude ozbiljno shvaćeno i primljeno k srcu, to će prije biti otvorena vrata za fundamentalne promjene u budućnosti. Do tada, floskule koje se mogu čuti na službenim komunikacionim kanalima Evrovizije o tome kako „muzika ujedinjuje“, ostaju u najboljem slučaju jeftini klišei, a u najgorem, obezbjeđuju jak kontrast sa realnim stanjem takmičenja koja ne govori previše pozitivne stvari i budućnosti same Evrope i njenim prioritetima.